Mark Rothko – stilte

Een regenachtige dinsdagmorgen, maart 2002. Ik ben bezig met mijn eerste collegecyclus op de Universiteit voor Humanistiek. Het vak heet Humanisme, Islam, Christendom. Ik ben dan 43 jaar, heb een managementbaan opgegeven om een droom waar te maken. Een nogal dwingende en steeds terugkerende droom: aan het werk kunnen als geestelijk verzorger. En daar zit ik nu, het terug in de collegebanken. Ik heb voor de UvH gekozen, omdat humanisme van al die levensbeschouwingen het dichtst bij me ligt. Maar ik ben ook bezorgd. Hoe inspirerend zal ik het vinden? Is het me niet veel te rationeel en filosofisch? Zou er voldoende ruimte zijn voor beleving? Voor de inspiratie die ik vind in stilte, de natuur, het terugkeren naar wat zich roert bij mij van binnen?

Het eerste voorzichtige antwoord, gekregen in het eerste deel van het vak, over humanisme, gegeven door Jan Hein Mooren, was ja. Jan Hein ruimde veel tijd in voor de humanistische psychologie. En daarbinnen richtte hij onze aandacht juist op de beleving. Piekervaringen van Maslow, de nadruk die de humanistische psychologen legden op het beleven en doorleven van ingrijpende ervaringen en sublieme momenten. De noodzaak daarvan voor bewustzijn, persoonlijke ontwikkeling en het vormen van een stevig gewortelde levensbeschouwing. Die momenten herkende ik als grootste inspiratiebron en aanjager van mijn eigen levensbeschouwelijke ontwikkeling. Ik begon me thuis te voelen.

Terug naar die dinsdagochtend, later in diezelfde collegecyclus. Laurens ten Kate, net nieuw benoemd docent aan de UvH, doet het deel over christendom. Hij beschrijft de kracht van de negatieve theologie. Op het scherm in de grote collegezaal verschijnt levensgroot een schilderij. Twee vlakken kleur boven elkaar. Wat is dit??? Terwijl Laurens praat, word ik dat schilderij in gezogen. Mijn ogen hechten zich in eerste instantie aan de grens tussen de twee vlakken. Hij werkt als een horizon en trekt me mee de verte in. Het roept de sensatie van stilte op. Ik kan mijn ogen bijna niet losmaken van die diepte. De reactie is fysiek. De tranen schieten in mijn ogen, mijn ademhaling stokt en naarmate ik me meer mee laat nemen het schilderij in verdiept hij zich, tot diep onderin mijn buik. Ik kan nu verder kijken, ook naar de vlakken die het schilderij vormen. Ik zie nu dat ze niet egaal zijn, maar gelaagd, dat er structuur in zit en, ook in die vlakken, diepte. Laurens noemt de naam van de schilder, en die komt wel over: Mark Rothko.

Vorig jaar, op mijn 55^e verjaardag, stond ik onverwacht voor het eerst oog in oog met een echte Rothko in het Stedelijk Museum. Gelukkig stond er een bankje, waar ik zeker 20 minuten heb gezeten. Afgelopen winter was er voor het eerst sinds 40 jaar weer een overzichtstentoonstelling van de werken van Rothko in Nederland. Op een ijskoude, besneeuwde en zonnige dinsdagochtend liep, stond en zat ik urenlang tussen de Rothko’s. Een van de bijschriften op de tentoonstelling:

Rothko richtte een kapel in, in Houston, Texas. Een kapel zonder enige verdere specifieke levensbeschouwelijke inkleuring. 14 enorme Rothko’s, een achthoekige ruimte, daglicht dat van boven komt en in het midden banken om het geheel op je in te kunnen laten werken. In Nederland zou de term voor deze ruimte niet ‘kapel’ zijn, maar ‘stiltecentrum’, zoals geestelijk verzorgers ze in richten op de locaties waar ze werken. Een stiltecentrum, waar je stilte kunt laten werken, in jezelf. Op de website van de Rothko kapel zegt een bezoeker:

“It happens. The light shifts, the shadows from leaves outside play against the paintings and suddenly a knot is undone. It feels like free fall. Only up.”

Het heeft een tijd geduurd voordat ik als humanistisch geestelijk verzorger echt met stilte durfde te gaan werken. Ik doe het nu, in retraites, in bezinningsbijeenkomsten en in mijn begeleidingswerk. Omdat ik weet dat die ervaring van verdiepende stilte werkt, woordenloos. Rothko is een van degenen die me dat geleerd heeft.

Ik heb Online mijn eigen Rothko verzameling aangelegd. Op Pinterest kun je hem bekijken: https://www.pinterest.com/berge333/rothko/ . En in Den Haag in het gemeentemuseum heb ik dit jaar zelf Rothko’s gefotografeerd. De foto’s staan in een album op mijn Facebook account https://www.facebook.com/marjo.vanbergen/media_set?set=a.938208746189400.1073741828.100000008497983&type=3

Een prachtige en vrij recente Nederlandstalige documentaire over Mark Rothko, zijn werk, zijn inspiratiebronnen en de Houston Chapel vind je hier: documentaire Rothko

Niet te vergelijken met het echte werk, maar toch…